Het stil fluisterende oeuvre van Morandi 

Gestaag werkte de beroemde Italiaanse schilder Giorgio Morandi decennia aan zijn 'stil, fluisterend oeuvre'. Van New York ot Tokio vechten ze om zijn vaasjes. Het is Museum Belvédère in Oranjewoud gelukt zijn stillevenkunst in een expositie te tonen. Een wonder is geschied.

Als de uitspraak van kunstenaar Sjoerd de Vries, ‘als je het bij de achterdeur niet kunt vinden, dan vind je het nergens’, op iemand van toepassing is, dan is het wel op zijn beroemde collega Giorgio Morandi. Zijn hele leven lang bleef de Italiaanse schilder in zijn geboorteplaats Bologna. Hij leefde samen met zijn drie ongetrouwde zussen en verliet de stad slechts sporadisch. In de besloten wereld van zijn kamer/atelier werkte hij gestaag aan zijn ‘stil, fluisterend oeuvre’. Museum Belvédère laat werk van deze grootmeester van de twintigste eeuwse stillevenkunst zien, in de expositie ‘Giorgio Morandi en Bologna’. 

Zijn intieme oeuvre is samen te vatten als een zoektocht naar de essentie, gevangen in een gedempt kleurenpalet. De schrijver Bernlef noemde ze eens: ‘gemompelde kleuren’. Zijn atelier leek in het geheel niet op dat van andere kunstenaars. Het was een installatie avant la lettre, een plek waar stillevens voortdurend in beweging waren. Hij kon dagen bezig zijn met het verplaatsen van de voorwerpen die hij wilde schilderen. Eindeloos schikken en herschikken als meditatieve bezigheid met als doel onderzoek te doen naar licht, compositie, onderlinge samenhang en de relatie tot de ruimte. 

Publiciste en kunstrecensente Susan van den Berg, als pr-medewerkster verbonden aan Museum Belvédère, is verknocht aan zijn werk. ,,Morandi wordt ook wel a painter’s painter genoemd, omdat hij onder veel beeldend kunstenaars geldt als een groot voorbeeld. Ook bij de fijnproevers is hij zeer geliefd, maar onder het grote publiek is hij minder bekend. Daar wil Museum Belvédère met deze bijzondere tentoonstelling voor eens en voor altijd verandering in brengen.’’ 

Toewijding 

Voor Van den Berg voelt het oeuvre heel vertrouwd omdat ze er in de loop van de jaren mee vergroeid is geraakt. ,,Alsof al die potjes en flesjes bij mij thuis op vensterbank hebben gestaan. Het bijzondere is dat de herhaling van het onderwerp bij hem nooit verwordt tot een invuloefening. Het blijft iedere keer fris en persoonlijk.’’ 

In de tijd dat Pop Art doorbrak, schilders als Warhol en Liechtenstein furore maakten, bleef Morandi trouw aan waar hij mee bezig was. ,,Hij bleef bij zijn eigen beleving, dwars tegen de tijdsgeest in, werkte op een klein gebied. Dat geeft zijn werk een enorme rijkdom. Hij stelt zich, binnen die bandbreedte, iedere keer nieuwe doelen. De rijkdom zit in de eenvoud, de schoonheid van het alledaagse.’’ 

,,Zijn raam bood uitzicht op een binnenplaats, in de kamer stond een bed, een ezel en een boekenkast. Dat was alles. Hij leefde bijna als een monnik met volledige toewijding. Daarnaast was hij een fenomenale schilder met een mooie motoriek, zijn werken zitten lekker in de verf. Die stille voorwerpen krijgen, ondanks de verstilling, een beweeglijke toets door zijn verf en de lichtval, de ruimtes en restruimtes. In feite ga je, door te kijken naar zijn werk, op zoek naar het monnikachtige in jezelf. Dat geeft rust en contemplatie. Juist nu, in een tijd dat alles snel moet, is dat een oneindig genot.’’ 

Eenvoud ontroert 

Die verstilling, het zoeken naar diepere lagen, spreekt ook schrijver Jan Brokken aan. Hij opent de expositie. In zijn blog schrijft hij: ,,Toen Han Steenbruggen me twee jaar geleden benaderde voor medewerking aan een tentoonstelling over Morandi in Heerenveen, dacht ik: dat krijgt hij nooit voor elkaar. Museum Belvédère is een van de mooiste musea van Nederland, maar allemachtig, om de vaasjes van Morandi vechten ze van New York tot Tokio. Het wonder is echter geschied: van 24 februari tot en met 10 juni zijn veertig stillevens van Morandi in Heerenveen te zien.’’ Brokken gaat in ieder museum op zoek naar een Morandi. en is iedere keer weer blij verrast, wat zo’n eenvoudig geschilderd vaasje met hem doet. ,,De ene keer brengt het een gelukzalige glimlach op mijn gezicht, de andere keer vullen mijn ogen zich met tranen. Eenvoud ontroert.’’ 

Schilder Christiaan Kuitwaard uit Oldeberkoop is eveneens een groot bewonderaar van Morandi. ,,Ik verheug me enorm op deze tentoonstelling. Morandi is een poëtische schilder, hij was niet een man van grote statements. Integendeel. Hij maakte kleine schilderijen over kleine onderwerpen en was daarin volkomen oprecht.’’ Kuitwaard roemt de motoriek van de schilder. ,, Je ziet de beweging waarmee de verf is aangebracht terug op het doek, op een heel organische manier. Dat is niet iedere schilder gegeven. Je zou het kunnen vergelijken met een talentvolle acteur die ook nog eens beschikt over een mooie stem. Het is iets waar je geen invloed op hebt, het is iets extra’s.’’

,,Een logische schilder die iets buitenaards heeft’’, zo omschrijft Kuitwaard Morandi. Waar hem dat in zit? ,,Daar kan ik de vinger niet opleggen. Er zit bijna letterlijk een trilling in zijn schilderijen. Dat zie je aan de contouren, maar die trilling zit ook onderhuids. Morandi is een klassieke schilder. Hij is nooit overdreven modern geweest, daarom heeft zijn werk iets tijdloos. Hij is al een tijd dood, maar zijn naam wordt alleen maar groter.’’ 

Verstilling en emotie 

,,De link met dit museum? Dat is niet zo moeilijk’’, zegt directeur Han Steenbruggen. ,,Wij zijn een museum van ingetogen schilders, zoeken het in de verstilling en emotie. Daar is Morandi wel de ultieme exponent daarvan. Heel veel van onze kunstenaars houden van zijn werk. Willem Van Althuis, Anke Roder, Leen Kaldenberg, Boele Bregman, Sjoerd de Vries en Christiaan Kuitwaard om er maar een paar te noemen. Vanuit die optiek is het een heel logische keuze.’’ 

Als student kwam Steenbruggen regelmatig bij een vriend van zijn ouders over de vloer, die kunstenaar was. In diens atelier kwam hij voor het eerst in aanraking met het werk van Morandi. ,,Er hingen altijd reproducties aan de wand die hij regelmatig wisselde, maar de afbeeldingen van Morandi bleven altijd hangen. Ik heb er nooit bij stil gestaan een tentoonstelling van zijn werk te maken omdat dat gewoonweg onbereikbaar was. Ook toen ik hier al zat, leek dat vanwege de beperkte financiële middelen niet mogelijk.’’ 

Ultieme droom 

Pas na de succesvolle exposities van onder meer Bram en Geer van der Velde en Paula Modersohn Becker, durfde Steenbruggen voorzichtig in die richting te denken. ,,Culturele Hoofdstad kwam in zicht, dat leek dé gelegenheid om mijn ultieme droom te verwezenlijken.’’ Het toeval wilde dat Steenbruggen in contact kwam met kunstenares Ada Duker uit Groningen, die ook helemaal gek van Morandi is. ,,Bijkomend voordeel was dat ze vloeiend Italiaans sprak en al eerder teksten voor de catalogus van de grote Morandi-tentoonstelling in Brussel had vertaald. Ze had al contacten en wilde me heel graag helpen. Ada heeft het pad voor mij geëffend.’’ 

Duker (1955) liep door de straten van Bologna en zag er de kleuren en vormen die de kunstenaar in zijn stillevens gebruikte. ,,Alle denkbare schakeringen oker, roze, oranje, rood, vaak ton sur ton, lichte, zonbeschenen kolommen tegen de donkere achtergrond van de duisternis onder de arcaden, opeenvolgingen van cilinders, rechthoeken, schaduwdriehoeken, naast elkaar, achter elkaar, diagonaal. Ritmiek, kleur, contrast, hoogteverschillen. En daarbinnen evenwicht. Rust.’’ 

Zij ontdekte een relatie tussen het werk van Morandi en de architectuur van zijn woonplaats. ,, Alsof de reeksen verticalen, de contrasten en de kleuren zijn getransformeerd in zijn flessen, vazen en kannen. Alsof Bologna voor Morandi een servieskast was, waar hij eindeloos uit kon putten.’’ 

Steenbruggen is blij dat het uiteindelijk gelukt is om werk van deze grootheid in zijn museum in Heerenveen te laten zien. ,,Morandi is toch iemand van groot kaliber. Het vervult mij van trots dat we zijn werk in Heerenveen kunnen laten zien. Er hangen 35 stillevens. De foto’s van Ada voegen daar nog een extra dimensie aan toe. Dat kan er voor zorgen dat je zijn stillevens vanuit een heel ander perspectief gaat bekijken.’’