Stads- en dorpswapens veranderen in logo’s

Vraag een willekeurige inwoner van een stad, dorp of provincie naar het wapen van hun woonplaats en de kans is groot dat ze je vragend aankijken. Wie kent anno 2016 de betekenis en herkomst van, noem maar wat, adelaars, griffioenen, draken of staande dan wel liggende leeuwen? Een logo is wat anders.

Tot de dag van vandaag hebben geografische plekken een officieel wapen en vaak ook nog eens een vlag. Daar houdt landelijk de Hoge Raad van Adel zich mee bezig. Dat klinkt voornaam, maar dit adviesorgaan van de regering gaat alleen over adelszaken en overheidsheraldiek. In de eenentwintigste eeuw is dat een overzichtelijk pakketje, vooral betrekking hebbend op erfgoedkwesties, want er zitten op heel veel plekken in oude en zeer oude gebouwen nog wapens van lieden die hier ooit geleefd hebben. Verder converseren de leden over emblemen, medailles, titels en vanen.

Die landelijke raad bestaat, vanzelfsprekend, uit een baron, twee baronessen en twee jonkheren, met namen die niet zouden misstaan in een heer Bommel en Tom Poes-verhaal. Hun adviesorgaan ontstond in 1814, toen de zogeheten heraldiek nog veel ontzag inboezemde. In 2016 denken we daar anders over, al heeft ons land ook nog steeds een heus vorstenhuis, compleet met koetsjes, kronen, titels als Vrijheer van Ameland en Markies van Veere, alsof de tijd is blijven stilstaan.  

Versierseltje

Heraldiek is een wonderlijk wereldje, waarin oeverloos gedebatteerd kan worden over een versierseltje meer of minder. Maar wie kan dat nog veel schelen, behalve de verlate ridder op zijn vervallen buiten? Weten de inwoners van Wommels wat die gekantelde halve maan onderin dat gekartelde groene veld daar doet? En wat zijn die propjes bovenin? Wat doet die blote Tarzan met knuppel in het Sneker wapen? En waarom heeft Goutum een dorpswapen met drinkkannen en een haastig opgeplakte zwaan dat gemaakt lijkt te zijn door iemand die Adobe Illustrator slecht beheerst?

Voor alles bestaat ongetwijfeld een ernstige verklaring, maar wie interesseert het nog? Wat je hooguit bijblijft is de rare uitzondering, bestaande uit niet al te veel details, iets met een ‘haakje’. De wonderlijke ooievaar van Den Haag wil nog wel in je geheugen blijven hangen. Hij ontstond in de veertiende eeuw, werd begin jaren negentig van de vorige eeuw afgeschaft wegens oubolligheid, maar in 2013 geherintroduceerd als gemeentelijk logo. Nu vliegend en met de woorden ‘vrede en recht’. Omdat de stad zich tegenwoordig graag presenteert als vestigingsplaats van nationale en internationale rechtscolleges. Het zal wel genadiglijk zijn toegestaan door de jonkheren en baronessen van de edelenraad, maar het is toch duidelijk meer stadsmarketing dan serieuze geschiedschrijving.

Het wapen van de provincie Zeeland blijft ook hangen, met de lijfspreuk Luctor et Emergo (ik worstel en kom boven), maar anders dan velen denken, heeft het weinig te maken met de watersnoodramp. Dat krijg je nu eenmaal met uit allerlei velden opgebouwde wapens. Die halve klimmende leeuw boven is een apart vlak en de zee eronder is niet eens de zee, maar een vlak met zes golvende banen. Anders niks. Die leeuw staat dus helemaal niet tot zijn naveltje in het water, zoals we allen dachten. Komt allemaal van de toegevoegde tekst. En om het nog leuker te maken slaat die tekst ook niet op het geworstel met de elementen, maar op het gevecht met Spanje in de Tachtigjarige Oorlog. 

Andreaskruizen

Ook de drie Andreaskruizen van Amsterdam, simpel en dus nog wel te onthouden, heeft tegenwoordig een grotere rol als stadslogo, ontdaan van rode velden en leeuwen, dan als uiting van heraldische precisie. Het zou gaan om het wapen van een Amsterdamse familie uit de late dertiende eeuw, de familie Persijn, maar wat kan dat de eenentwintigste-eeuwer nog schelen. De woorden ‘Heldhaftig, Vastberaden en Barmhartig’ werden pas na de Tweede Wereldoorlog toegevoegd, als hulde voor het verzet.

Het officiële wapen van Friesland kent geen pompeblêden, zoals de bekende vlag van deze provincie, maar twee liggende leeuwen. Velen zullen het veel complexere provinciewapen van Groningen er voor aanzien, want dat bevat juist weer wel pompeblêden. Heb je dat weer. 

Wat in onze dagen telt is herkenbaarheid, dus niet langer een teken van zelfbenoemde macht. Wat moet een dorp of stadje immers ook met woeste adelaars, leeuwen of draken, als het bij een herindeling juist is geannexeerd door een buurgemeente? Bovendien: wie heeft in het echt ooit een griffioen of draak gezien? 

De in 1956 opgerichte Fryske Rie foar Heraldyk buigt zich, als onderdeel van de Fryske Akademy, echter nog graag over heraldische puzzels. Friezen houden als geen ander van geschiedenis en tradities, vandaar. Toch heeft de Rie geen beslissingsbevoegdheid, daar is de landelijke raad voor, die met die baronessen dus. Het neemt niet weg dat ze in Friesland graag bijeenkomen, dat bewijst de vermakelijke foto op de website van de Akademy wel.

Waadhoeke

Toen vorig jaar besloten werd tot de nieuwe gemeente Waadhoeke, wilde de Fryske Rie foar Heraldyk er natuurlijk toch wel graag een mening over kwijt. Een waar bovendien alle samengevoegde gemeenten zich in zouden kunnen vinden. En dan krijg je gauw iets met heel veel details, waar niemand zich later meer voor interesseert. Keurig en correct, helemaal in lijn met de geschiedenis, vast, maar vervolgens alleen boeiend voor hobbyisten in de heraldiek en een handvol ambtenaren.

Een sterk logo is van grotere betekenis. Leeuwarden kreeg er een in 1990. Ontwerpbureau Total Design van de befaamde oprichters Wim Crouwel, Friso Kramer en Benno Wissing, schetste een schitterende tijdloze leeuw, heel wat aansprekender dan de duffe wapenleeuwen uit vervlogen jaren. Dat mocht je ook wel verwachten van zo’n bureau; ze waren eerder verantwoordelijk voor de beroemde affiches van het Stedelijk Museum in Amsterdam en Boijmans van Beuningen in Rotterdam, maar ook voor huisstijlen van onder meer Randstad, Heineken en Philips. 

Dat geeft wel aan hoe ver we van de oude wapens verwijderd zijn geraakt, ook al heeft de fonkelnieuwe IJsselmeerstad Almere zonder gewetensbezwaren van de baronessen gewoon weer een middeleeuws aandoend stadswapen gekregen. Wat je dan ziet is kitsch met zeepaardjes.

Gekraste leeuw

Wat er nu toe doet is echter ‘smoel’ En dat heeft de gekraste Leeuwarder leeuw absoluut; een ontwerp van Ben Bos, Gijsbert Dijker en Wim Westerveld. Het logo, met een leuke knipoog naar de oude wapens, door zijn griffioenentong, slangenstaart en klauwtjes, zou best een grotere rol mogen hebben in de stad. Nu zie je hem slechts hier en daar, of deels onthoofd door de reclame op bussen. Overigens nog steeds met de staart naar binnen, want dat is het kenmerk van de Leeuwarder leeuw. Op wapenschilden hebben leeuwen vrijwel altijd een staart die naar buiten zwaait, waarschijnlijk als teken van zelfbewustheid en een groot ego. De Leeuwarder leeuw is wat bescheidener.

Dat past wel bij het uit de jaren zestig stammende clubembleem van SC Cambuur, gebaseerd op het familiewapen van de adellijke Friese familie Cammingha. Het bevat drie moeilijk te definiëren zwarte hekjes en een liggend hert, een vluchtdier nota bene. Wat je een wonderlijke uitzondering mag noemen in een omgeving van aanstormende, niets ontziende, woeste roofdieren.